Dlaczego obraz Czarne kwadrat Kazimira Małewicza był tak przełomowy?

Przez ostatnie kilka pokoleń historycy sztuki mówili ludziom, że obraz „Czarny kwadrat” (1915) autorstwa Kazimira Malevicha był najważniejszym, najbardziej przełomowym obrazem XX wieku. Mierzący stosunkowo niewiele, 79,5 cm x 79,5 cm, obraz przedstawia po prostu czarny kwadrat namalowany na białej powierzchni. Choć może to brzmieć niekontrowersyjnie, za pierwszym razem, gdy został wystawiony, wywołał oburzenie. Uważano, że był to pierwszy czysto abstrakcyjny obraz publicznie wystawiony w świecie zachodnim. Przed namalowaniem go, Malevich stał się znany z malowania w stylu kubofuturyzmu, który skłaniał się ku abstrakcji, ale wciąż odnosił się do świata naturalnego. „Czarny kwadrat” wyrzucił wszelkie opowiadanie, wszelką figurację i wszelkie naturalne obrazy przez okno. Był ostatecznym wyrazem redukcjonizmu: deklaracją, że wszystkie rozpoznawalne obrazy wizualne można zredukować do najprostszych form, a treść jest nieistotna; liczy się tylko uczucie. Sam Malevich nazwał „Czarny kwadrat” „punktem zerowym” sztuki. Gdy po raz pierwszy go wystawił, powiesił obraz w tym, co w Rosji nazywa się „pięknym rogiem”, gdzie ściana spotyka się z sufitem, co zazwyczaj jest zarezerwowane dla ikon religijnych. Malevich najwyraźniej uważał „Czarny kwadrat” za święty: symbol nowego, nowoczesnego rodzaju duchowości. Ale czy ten obraz był naprawdę przełomowy? Czy był tak ważny, jak nas do tego skłaniają? Każde pokolenie musi samo zdecydować, co jest ważne i dlaczego. Musimy logicznie zdecydować, czy powinniśmy nadal czcić „Czarny kwadrat”, czy może nadszedł czas, aby zakwestionować dziedziczony mit jego znaczenia.

Czy to naprawdę było pierwsze?

Podstawowym pomysłem leżącym u podstaw rzekomego znaczenia obrazu „Czarny kwadrat” było to, że był to pierwszy taki obraz – całkowicie oryginalny, bez precedensu w historii sztuki. Jak informuje Tate Modern w swoim artykule „Pięć sposobów na spojrzenie na Czarny kwadrat”, Malevich rozdawał ulotki na Ostatniej Wystawie Malarstwa Futurystycznego 0.10, gdzie po raz pierwszy zaprezentował „Czarny kwadrat” w 1915 roku, które brzmiały częściowo: „Do tej pory nie było prób malowania jako takiego, bez żadnego atrybutu rzeczywistego życia… Malarstwo było estetyczną stroną rzeczy, ale nigdy nie było oryginalne i celem samym w sobie.” Wyraźnie Malevich uważał, że zdobył nowe terytorium artystyczne. A na podstawie wszystkich jego innych pism, nie mamy powodu wątpić w szczerość, z jaką trzymał się tej wiary. Ale czy miał rację?

Twierdzenie Malevicha, że malarstwo nigdy wcześniej nie było celem samym w sobie, wydaje się niemożliwe do udowodnienia. Malevich mógł to zrobić w sposób najbardziej wyrazisty, ale stwierdzenie, że jego osiągnięcie było unikalne w całej historii ludzkości, jest hiperboliczne. W 2015 roku, w setną rocznicę „Czarnego Kwadratu”, rosyjscy naukowcy przeanalizowali wczesną wersję obrazu. (Malevich ostatecznie namalował co najmniej cztery.) Pod górną warstwą farby znaleźli ukryty tekst, który wydaje się przekazywać rasistowski żart. Mówi: „Murzyńscy wojownicy w jaskini”, co jest oczywistym odniesieniem do tytułu rysunku francuskiego pisarza sprzed niemal 20 lat, który przedstawia czarny prostokąt na białej powierzchni. Czy Malevich robił ten sam ignoranty żart? Czy robił notatkę dla siebie? Nie wiemy. Niezależnie od tego, jest coś z natury interesującego, a nawet dość zabawnego w tym komentarzu, który napisał na obrazie, chociaż nie jest to żart, który prawdopodobnie miał na myśli. Komentarz przywołuje na myśl współczesne odkrycia najwcześniejszych znanych obrazów stworzonych przez ludzkie ręce, które rzeczywiście zostały namalowane na ścianach jaskiń w prehistorycznej Hiszpanii. Te obrazy zawierają abstrakcyjne czarne linie, które nie mają żadnego podobieństwa do świata naturalnego — prawdziwy „punkt zerowy” w sztuce, 60 000 lat przed narodzinami Malevicha.

Kazimir Malevich - Czarna kwadrat, 1915. Olej na lnie. 79,5 x 79,5 cm. Galeria Tretiakowska, Moskwa

Prawdziwe znaczenie obrazu Czarnego Kwadratu

Jeśli „Czarny Kwadrat” nie był naprawdę pierwszym, dlaczego był ważny? Aby odkryć odpowiedź na to pytanie, musimy spojrzeć poza jego kampanię marketingową. Obraz nie jest ważny tylko dlatego, że artysta, krytyk lub dealer tak mówią. Ważność „Czarnego Kwadratu” musi być zawarta w samym obrazie. Dla mnie obraz jest ważny z powodu prostoty wizerunku. Widzę w nim coś, co rozpoznaję jako elementarne. Wygląda jednocześnie symbolicznie i bezsensownie. Jest reprezentatywny dla myślenia geometrycznego, estetycznego i architektonicznego. To zrównoważony obraz. Pozwala kolorowi i formie mówić same za siebie. Dla mnie „Czarny Kwadrat” jest równoważny usłyszeniu jednego idealnego dźwięku wydobywanego z wiolonczeli lub poczuciu lekkiego wiatru na mojej skórze w inny bezwietrzny dzień. To wyraz czegoś uniwersalnego, co ma więcej wspólnego z doświadczeniem niż z estetyką.

Ale czy to było przełomowe? Nie wiem, czy użyłbym tego słowa. W dzisiejszych czasach słowa takie jak przełomowe są nadużywane do tego stopnia, że mają mało znaczenia. Każdy artysta jest opisywany przez swojego galerzystę jako ważny. Każda duża wystawa nazywana jest monumentalną. Każda nowa rzecz, którą robi artysta, nazywana jest odkryciem. Nazwanie obrazu „Czarna kwadrat” przełomowym może być po prostu przesadą. Malevich był tylko artystą—bardzo refleksyjnym, mimo wszystko, który napisał wiele interesujących rzeczy do rozważenia. „Czarna kwadrat” może nie być przełomowa, ale jest obrazem, do którego czuję, że chcę być blisko. Jest niezaprzeczalnie atrakcyjna, zarówno wizualnie, jak i ezoterycznie. Coś nie musi być przełomowe, aby miało wartość. Proponuję, aby zamiast oceniać obrazy takie jak „Czarna kwadrat” hiperbolicznymi przymiotnikami marketingowymi, po prostu używać naszych słów, aby opisać, czym obiektywnie jest, i co dla nas oznacza jako jednostek. Jeśli w jakiś sposób mogłoby nas nauczyć powstrzymywać naszą chęć do przesady i rozmawiać o sztuce w bardziej bezpośrednich, codziennych terminach, to rzeczywiście byłoby przełomowe.

Obraz wyróżniający: Część dzieł suprematystycznych Malewicza wystawionych na wystawie 0,10 w Piotrogrodzie, 1915
Autor: Phillip Barcio